…QƏRB MODELİ bütün tarixi boyu Şərqi dumanlı prizmalardan müşahidə etmişdir. Əbəs yerə deyildir ki, İslam mövlanələrini də yad edən Hegel vəhdəti-vücuda poeziya və poetik təfəkkür sahəsi kimi bəsirətsiz bir gözlə baxırdı.

Beləliklə, çoxəsrlik təftiş zərbələri Şərq dünyagörüşünü təsərvvürümüzdə qarışıq, ziddiyyətli və anlaşılmaz bir cismani aləmin əks-sədası kimi müəyyənləşdirdi. Şərq mistisizmi və Asiya durğunluğu kimi subyektiv anlayışlar yaradanların «Şərq-tarixi dinlər tarixi şəklini alır» müddəası özünü «Şərq tarixi həm də fəlsəfi təlimlər, universal elmlər, poeziya, memarlıq və musiqilər tarixidir» həqiqətinin müqabilində doğrultmur. Şərq tarixi, eyni zamanda, bu günə qədər Qərb nəzəri qəliblərində modelləşməyən, ipə-sapa yatmayan psixoloji-dini sistemlər tarixidir – deyə əlavə edib Sufizmin mahiyyətinə varaq.

Kimdir Sufi? Elmin, Poeziyanın və Fəlsəfənin fövqündə dayanan və şərhi namümkün olan olan ilahi bir eşq yolçusu – Dərviş!

Böyük Sufi Mövlanə Cəlaləddin Rumi deyirdi ki, «Ağıl eşqin şərhində aciz qalmışdır. Eşqin və aşiqliyin həqiqətini ancaq yenə eşq söyləyə bilər» (1). Rumi müqəddəs Allah Eşqinin vüsləti naminə elmi, Fəlsəfəni real gücdən məhrum bir qüvvə zənn edirdi.

Bir çoxları nahaq yerə Sufinin Tanrıya qovuşmaq cəhdlərini riyazat yolu ilə atılan addım zənn edirlər. Axı bu prosesdə cəng-cüdal yoxdur. Belə ki,İslam ehkamları Allah eşqinin müqabilində bütün başqa sevgiləri yardımçı əlamətlər kimi dəyərləndirir. «Allahı və Həzrəti-Peyğəmbəri hər şeydən çox sevin. Bir başqasının sevilməsi də yalnız Allah üçün sevilmək deməkdir. Iman duyğusunu yalnız bu məqamda istifadə etmək olar» – deyə müqəddəs kitab və daha sonra hədislər islamın eşq konsepsiyasını yaratmışdır. Maidə surəsinin 54-cü ayəsində «Allah onları sevər, onlar da Allahı sevərlər», yaxud Bəqərə surəsinin 165-ci ayəsində «Möminlərin Allaha qarşı çox şiddətli bir sevgisi vardır» və başqa bu kimi islam eşq təlimləri sonralar təsəvüfün məşhur: «Sevək-Sevilək» hökmünü meydana gətirdi. Məsələ burasındadır ki, Sufizmdəki Eşq anlayışını dərk etməyincə ümumiyyətlə orta əsr Şərq ədəbiyyatı, incəsənəti; rəngkarlıq və musiqisi bizə dərkolunmaz bir sirr kimi qaranlıq qalacaqdır.

Böyük sufi şairi Məhəmməd Füzuli: «Eşq imiş hər nə varsa aləmdə, Eli bir qeylü-qal imiş ancaq», demişdi. Füzulidən daha qoca sufi Mövlanə Rumi «Bizim peyğəmbərin yolu eşq yoludur», yaxud «Eşq elə bir alovdur ki, bir tutuşdumu, məşuqdan başqa hər şeyi yandırıb-yaxar», söyləmişdi.

Süfi sistemində Eşq cazibə qüvvəsidir, səma prosesidir və Ilahidir. Allaha qovuşmaq üçün psixoloji təkamül seansıdır.

Şərq və Qərbin ilgili olan həqiqət sistemində düşüncələrin parçalanması, nəzəri və mənəvi ziddiyyətlər, əxlaqi çevrilişlər, əqlin zirvəsində baş verən təsəvvür qovğası, bir azərbaycanlı (!) kimi bizi vadar etmirmi ki, əlimizdən alınmış məhrəm intellektuallığın sorağına düşək? Və inanaq ki, «Gözəl – həyatdır» (Çernişevski, yaxud «həyat – incəsənətdir»(Nitsşe) – təlimlərinin mifoloji ucları gedib ehkamlarına dirənir? Axı çox-çox əvvəllər Həzrəti-Isa demişdi: «Bütün günahsızlar gözəldir»! Onu da unutmayaq ki, Incil bəşəriyyətin mövcud mənəviyyatını son zirvəyə qədər araşdırmışdı və günahsız xilqətlərin qəhətliyinə vaysınmışdı. Iohan: VIII fəslin 7-ci ayəsində deyilənləri bir daha yada salaq: «Sizlərdən kimin günahı yoxdursa, qoy qadına birinci daşı o atsın».

Bəs düşüncələrin parçalanması və əqlin zirvəsindəki təsəvvür qovğası nə üçün idi? Biz xristianlığın gözəlliyə və sevimli olan gözələ qarşı mövqeyinin sistematik tarixini ötəri də olsa andıq. «Gözəl – həyatdır», deyən Çernişevskimi haqlı idi, yoxsa «Sevilən bir şey gözəldir, fəqət, əksinə, hər gözəl olanın sevimli olması da yaramaz» söyləyən Mövlanə Rumi? Daha dəqiq söylənilərsə, inqilabçı-demokratmı haqlı idi, yoxsa Sufi? Əlbət ki, «Sevirik, həyatımızın gözəlliyi də bu səbəbdəndir», deyən böyük Sufi!

Sufilik möminliyin sirridir!

Möminlik! Biz bütöv insan ömrünə sığışmış bu əbədi əzabı, xoşbəxtlik bəxş edən iztirab duyğusunu dərk edə biləcəyikmi? Axı daha çox xristian ideallarını əqlin cövhərinə tətbiq etməklə məşğul olan marksist metodologiya dünyagörüşümüzü zaman-zaman müşayiət etmişdir. Allahın varlığına şəkk duyğuları düşüncələrimizin yazıq və passiv çöhrəsini müəyyənləşdirmişdir.

Sufizmə qərb metodologiyasının meyarları ilə yanaşmaq istər-istəməz onun mahiyyətində asilik, şəkkaklıq və ateist sıçrantılarının cizgilərini təzahür etdirəcək. Belə bir meyl hürufizmə münasibət təcrübəsindən bəllidir. Doğru deyildir ki, təsəvvüfdə insanla Allahın eyniyyətinə, bərabərliyinə işarə edən incəliklər mövcuddur. Sufilərin amansızcasına rədd etdikləri bu çaşqın və müəmmalı münasibətin tarixi qədimdir. Bəlkə elə buna görədir ki, vaxtilə böyük Sufi islahatçısı Ömər Sührəvərdi belə bir substanial bərabərlik prinsipinin əleyhinə çıxmış və sufi monoteist sistem yaratmışdı.

Əvvəla, vahid Allahsız və dərin dini inamsız sufi mövcud deyil. Sufi ən əvvəl şəriətə iman gətirir. Təriqət şəriətdən sonradır. Təriqət isə, heç şübhəsiz, haldan-hala düşülmədən, reaksiyasız, psixoloji dəyişkənlik olmadan keçinə bilməz, daha dəqiq ifadə edək ki, gəlib həqiqətə, haqqa, yəni Allaha qovuşa bilməz.

Təriqətdən həqiqətə, Insandan Dərgahi-Həqqə qədərki yolda elə dəhşətli psioxoloji məqamlar vardır ki, böyük iman və etiqadı olmayan bir könül bu məqamlardan heç bir vəchlə keçə bilməz: I. Tövbə – yəni edilən günahlardan peşiman olub bir daha günah iş görməyəcəyimizi əhd edirik. II. Vəra – haramı, halalı fərqləndirən məqam. III. Zöhd – dünyəvi arzulardan sərf-nəzər, tərki-dünya yolunu tutan ömrün yalnız ibadətə sərf olunmuş vaxtı. IV. Fəqr – dünya sərfətlərinə biganəlik, kasıblığa qanelik. V. Səbr – bütün məqamlarda dözüm. VI. Təvəkkül – öz vaxtının, yaşadığı günün sahibi, sabahkı qayğılardan məhrumluq. VII. Ridə – kənar təzyiqlərə biganəlik, yəni Allaha tam bağlanış. Bu qeyri-adi mərhələləri keçə bilənlərə, nəhayət, ARIF deyirdilər və bu sufi arifləri ekstaz, vəcd yolu ilə fənaya, yəni son həddə qovuşurdular.

Unutmayaq ki, tarixin bu möhtəşəm mənəvi qafiləsindən Nizami, Füzuli, Xətai, Əhvədi, Nəsimi… kimi azmanlarımız və unudulmuş azərbaycanlı sufilər: Hüseyn Ibn Cibril Mərəndi, Əli Ibn Ibrahim Urməvi, Nəcməddin Əbubəkr Zərkub Təbrizi, Əbül Hüseyn Zəncani, Əbulfərac Əbdül Vahid Vərsani, Hümam Təbrizi, islam dünyasının və möhtəşəm şeyxlərindən olan «Övliyalar sultanı, ariflərin tacı və onların qibləsi, həqiqət, din və millətin günəşi, qeyb aləminə alim olan «Şəms Təbrizi ki, – «heç kim onda olan sirlərin mahiyyətini dərk etməyəcəkdir» (2), – Avropa fəlsəfi fikrinin etriaf etdiyi azərbaycanlı Mahmud Şəbüstəri… və digər müsəlman korifeyləri; Cəlaləddin Rumi, Əl-Qəzali, Sədi Şirazi, Hafiz… keçib getmişdir.

Biz bu qafiləyə görüşlərində ifrat meyllərin də müşahidə olunduğu Hindistan imperatoru sufi Əkbəri də əlavə etməliyik…

Dini və fəlsəfi titrəyişlərin hamısı, yer üzünün və insan kamalının bütün rəqsan cərəyanları bir insanın, bir sufinin könlünə necə sığa bilər? Modern əxlaqın zəlil qoyduğu çağdaş könül buyurub gəlsin mövlalarımız ilə təmasa girsin və yanıb yaxılsın ki, o, böyük eşqdən məhrum və dədərgindir! O kəsdən ki xorasanlı oğuz türkü Yunis İmrənin köksündə doğulmuşdu və səslənmişdi:

Quru idik, yaş olduq, ayaq idik, baş olduq,

Qanadlandıq quş olduq, uçduq, Əlhəmdülillah!

Dirfilli pınar idik, irkildik irmaq olduq,

Axdıq dənizə daldıq, daşdıq, Əlhəmdülillah!

Sufizm mürəkkəb və ziddiyətli orqanizmdir. Bəzi alimi-biəməllər onu da az qala islam aləmində misli görünməmiş rəxnədanlıqlar törədən təriqət kimi, bir qism isə ortodoksal müsəlman düşüncəsinin törəməsi kimi xarakterizə edirlər. Hər iki müddəa yanlışdır.

Axı necə olur ki, sufilər imam Əlinin şəxsiyyətini qəbul edirlər və onu təsəvvüf aləminin banisi adlandırırılar? Axı necə olur ki, Səfəvilər tarixində Iranın «böyük sufiləri» kimi tanınırlar və sufi ensiklopediyası, «Məsnəvi»nin yaradıcısı Mövlanə Rumi öz divanına şiə imamı Əlinin mədhi ilə başlayır və bütün bunların müqabilində böyük islam islahatçısı əl-Qəzali ortodoksal sünnilikdə sufizmin dəyərli sərvətlərini birlişdirirdi və nəhayat, sırf müsəlman dini – mənəvi hadisəsi olan suıfilik Avropada bir çoxlarını, o cümlədən Raymund Lulliyi idealarına qəribə bir termin «Xristian sufizmi» (4) anlayışının da gətirməyə məcbur edirdi?

Çox qəribədir ki, makrsist dünya görüşlərinin motivləri əsasında formalaşmış elmin, xüsusən Azərbaycan elminin özünü müstəqid sufişünaslıq konsepsiyası yoxdur. Bizdən sufizmə münasibətin dəyişməz və bəsit əsasları kök atıb şaxələnmiş və nəhayət, Sufi ilə Tarix arasındakı həqiqət hissi puça çıxmışdır. Elə bu səbəbdəndir ki, bizdə Islam aləminə fundamental teoloq, din reformaçısı və imam kimi daxil olmuş əl-Qəzali mürtəce adlandırılıb və əlavə edilib ki, «… sufilər özlərini dünyada beş günlük qonaq sayaraq… belə deyirlər: «Mən bəlanı sevirəm, bəla da məni sevir». Təbiidir ki, bütün bunlar müstəmləkəçi imperialistlərin mənafeyinə uyğun gəlir» (5).

Sufizmə münasibətdə müşahidə olunan və elmi etikaya sığışmayan belə ədalətsiz, bəsirətsiz və lovğ təkəbbürün səbəbi nə idi? Allah bilir. Ümumiyyətlə isə, şərq və müsəlman aləminin mənəvi qüdrəti qarşısındakı qorxu hissi və bir də ki, yandırılmış, məhv edilmiş zəngin milli kitabxanalar, azərbaycanlı alimlərin bolşevik əhvalı ilə ərsəyə çatmış nadinc təsəvvürləri…

Azərbaycan sufişünaslığının əsasını belə fikirlər təşkil edir: «Ruminin bir dəxi səhvi budur ki, ruha qayildir. Bu qərar elə ki, bədən müfariqindən sonra baqidir və vücudi-küllə ruh hasil olacaqdır… Rumi peyğəmbərləri doğrultmaq üçün min cür cəfəngiyyat oxuyur… Bir mərtəbədə cülük və yüngüldür ki, bizlər onun yanında vüqarlı və təmkinli adamıq! Cülüklükdə və cılpırlıqda bakılı mərhum Axund Molla Abdullaha çox-çox şəbahəti var… Görünür onun əsri çox xətərnak əsr imiş. Şiddəti – zövqdən və cəzbədən danışmaq istəyibdir, amma canından da qorxurmuş» (6).

Görəsən Mirzə Fətəli Axundov hansı mənəvi, yaxud tarixi əsasla Ruminin cılpır, yəni səfeh , cülük (bu bic sözün mənasını heç bir lüğətdə tapa bilmədik) adlandırırdı? Bəlkə doğrudan da Rumi şiddəti-zövqdən danışmaq istəyirmiş və yaşadığı dövrün xətərnak olduğundan üstüörtülü danışırmış, canından qorxurmuş?

Yox, əsla belə deyil. Şərqi, Məhəmməd Peyğəmbərdən Məhəmməd Füzuliyə qədər inkar etməklə nəşələnən çar polkovniki Mirzə Fətəli müstəmləkə aparatının təmənnasız mübəlliği kimi öz funksiyasını yerinə yetirirdi. Çünki bu təşkilolunmuş ateist Bismillahın ruhi dəvətini dərk edə bilmirdi. Onun min illik etiqada qanı qaynamırdı və heç şübhəsiz ki, Cəlaləddin Ruminin yaşadığı XIII əsri «xətərnak» adlandıranda da, Axundovun məhz bu əsrdə Şərqin mənəvi yaddaşına köçmüş hicran və vəsl gecələrindən zərrə qədər də xəbəri yox idi.

Allaha min şükür ki, Şəbi-hicran, şəbi-yelda bu gün, yenə də bizimlədir! Bəs Şəbi-Aris? Gərdək gecəsi?!

Dünyada bəlkə də ən qeyri-adi bir matəmin ünvanıdır bu Gecə! O gün ki, Mövlanə Rumini torpağa tapşıracaqdılar. Həmin günün – 18 dekabr 1273-cü ilin adıdır Şəbi-Arus! XIII əsrin – «xətərnak» bir yüz ilin xoşbəxtlik gecəsi! Yəni böyük və müdrik bir insan üçün, daha dəqiq ifadə edilərsə, böyük bir Sufi üçün ölüm bu həyatın tərki deyil, Dərgaha qayıdış kimi, uzun ayrılıqdan sonra mələklər və böyük yaradanla vüsal kimi əlamətdardır.

Üstündən yeddi yüz on yeddi il ötdükdən sonra, həmin gün ayrılıq və vəslin vəhdətinə, müdrik insanın ölümünə ithaf kimi ürəyi partlamış Şeyx Sədrəddini də anmaq və zikr etmək istədik.

Mövlanə torpağa tapşırılmazdan qabaq, hər bir müsəlman üçün vacib olan ölü namazına Şeyx Sədrəddin duracaqdı. Səccadəyə yanaşdı və ilkin «Allah-Əkbər»dən sonra dözmədi, Fəda oldu Mövlanəsinə…

Bu məqamda iki arif insanın ömür sonluğunu anırkən Mövlanənin bir vəsiyyəti yada düşür: «Ölümümüzdən sonra məzarımızı yerdə arama, Arif kişilərin könülləridir məzarımız bizim» (7).

Və eyni zamanda ötəri səmərəli əhvala qurşanmış Mirzə Fətəlini də xatırlayır və yenə də böyük «Məsnəvi»nin xürrəm və uca bir kinayəsini yad edirəm: «Şimşək gülər o kişiyə, Kimə, bilirsənmi? Onun nuruna könül bağlayana» (8).

Dərviş materiyalarına, ayinlərinə şərh verən xrsitian şərqşünaslarının sufi aləmində qəribə və sistematik bir qarışıqlıq yaratdıqlarından biz sufilərin mükəmməl naturasının məniməsəyə bilmirik. Görəsən nə üçün Bertels, Gibb, Krımski, Bertold, Kraçovski və digər bu kimi mükəmməl şərqşünas şöhrəti qazanmış alimlər islam mədəniyyətini gərginlik və çəkişmələr monopoliyasına döndərmişlər. Onların hərəsinin sufizmə münasibətdə müstəqil tərəfləri vardır. Bu da ondan irəli gəlirdi ki, onlar xristian mədəniyyəti deyil, müsəlman mədəniyyəti və islam prosesləri barədə fikir yürüdürdülər və unudurdular ki, islam teologiyasında belə bir dəyişməz prinsip vardır ki, Allahın nə estetik, nə fəlsəfi şərhini vermək olar. O ki qaldı sufiliyə, burda elm nəinki iştirak etmir, hətta elmi təsəvvür inkar olunur və hadisələrin dinamikası bu gün də Avropa üçün dərkolunmaz bir anlayış olaraq qalır. Çünki o, Petrarkanın, Rasinin… cismani eşqi deyil, Füzulinin, Sədinin… ilahi Eşqidir. Ictimai münasibət deyil. Vəhdəti-vücuddur. Romeo qüssəsi deyil, Məcnun kədəridir.

Və nəhayət əl-Qəzalinin təbirincə desək ki, « Sufizim fikir yürütməkdən ibarət deyildyr, hissiyyat aləmidir» – onda bəlkə Avropa və rus şərqşünaslarının tədqiqat dövründə meydana çıxmış yanlış meyllərin səbəbi səbəbi aydın olar…

Ümumiyyətlə, Sufi aləminin yetkin və kamil əksini müəyyən etməkdən ötrü əl-Qəzalinin apardığı islahatlar və verdiyi arayışlar vahid islam tarixini islam konsepsiyasında birləşdirdi. Daha çox şiəliyə meyl edən Sufizmin sünniliklə əlaqələrini bərpa etməklə kifayəilənmədi, onların hər ikisindən «ortodoksal sünniliklə sufiliyin ən dəyərli sərvətlərini qovuşdurdu» (9). Sufi etikasını proqramlaşdırdı. Və bu etikada ən vacib məram kimi «mənəvi əzabın inkarını və qəlbin saflaşdırılması»nı (10) əsaslandırdı. Ən əsası və vacibi isə Qurana, islama, o cümlədən fəlsəfəyə dair məsələlərdə həddin aşılmasını yasaq saydı. O, ekstazı, bayılma dərəcəsinə çatan və sufizmin qeyri-qanuni qollarından biri olan Isəviyyə təriqətindəki kimi animizmlə əlaqdarlığı, vəhşi hissiyyat selini islamın, o cümlədən sufizmin hüsnünə bayağılıq sıçrantıları kimi təkzib etdi.

Anri Masse «əl-Islam» kitabında həqiqəti mübahisəli də olsa yaxşı ifadə etmişdir ki; «Qəzali möminlər aləminə mistik məhəbbət gətirmişdir. Sufiliyin isə iki ifrat ünsürünü: dini ayinlərə etinasızlığını və panteist idealını aradan qaldırmışdır… sufiliyi daha müdrik, möminliyi isə daha canlı etmişdir» (11).

Sufi inamı ilə bağlı yaranmış müxtəlif təmayüllərin fərqinə varmaq da xüsusən vacibdir. Adamları çaşdıran və təsəvvüf tarixini dumana bürüyən, eyni zamanda Qəzali, Ömər Sührəvərdi, Cəlaləddin Rumi kimi sufiləri «mürtəceləşdirən», yaxud onların irsində örtülü bir ateizm əlaməti görən və buna sevinən cığal «nəzəriyyəçilər» bizi daim çaşdıracaq və böyük mövlalarımızla, tarixə sinə gərən dərvişlərimizlə, Allahın vəsli ilə od tutub yanan sufilərimizlə aramızdakı əxlaq və təkamül bağlarına düyün salacaqlar. Islam mədəniyyətinin tarixinə, fenomenallığına doğru qayıdışımızın ruhi ehtiyac əlaməti kimi dərk olunmasına imkan verməyəcəklər. Və Bertels «Sufi şeyxləri mahiyyət etibarilə eksperimental psixologiya ilə məşğul olublar», deyə söyləyəcək və o, dərvişlərin gündəlik dini ayinlərinin tamaşa çərçivəsində məhdudlaşdırıb qəribə bir teatr salonu və tamaşa barəsində məlumat verəcəkdir: «salona başlarında tünd mixəyi papaq, əyinlərinə göy ridə geyinmiş dərvişlər və onların ardınca şeyx daxil olur» (13). Bütün bunların təkrar olunmaması naminə biz sufinin varlığını orijinalda sufinin öz dilindən eşidib öyrənməliyik. O, bizə heç bir psixoloji eksperimentdən söhbət açmayacaq. Biz burada eksperimentlə deyil, kamil və dünyəvi daxili proseslərlə üzləşəcəyik. Biz burada «özünə hesabat verən, özünə nəzarət edən və özünün mənəvi müşahidəsinə dalan» (Ömər Sührəvərdi) insanlarla, övliyalarla rastlaşacağıq. Biz burada hər hansı bir məxsusi teatr, yaxud tamaşaxana deyil, real bir seansın şahidi olacağıq. Bu barədə bizə böyük sufilərin hökmdarı Xətai belə məlumat verəcəkdir:

Qırxlar meydanına vardım,

Gəl bəri ey can, dedilər.

Izzət ilə salam verdim,

Gəl işdə meydan dedilər.

… Gir simaə belə oyna,

Silinsin, açılsın ayna,

Qırx il qazanda dur qayna,

Daha çiy, bu tən dedilər… (14)

Vaxtilə Albert Eynşteyn kosmoqonik dini proseslər barədə düşünmüşdü. O, öz dühasının fəhmi ilə kosmosdakı dini vəhdətdən xəbər verirdi (15). Bu yenilməz kəşfi ilə o, bütün dünyadakı ortodoksal dindarları çaşdırmışdı. Müxalif düşüncəyə görə kosmik din mümkün olan iş deyildisə də hər halda Quranın kosmoqonik sirləri və islam təsəvvürlərindəki səma hadisələri belə bir dinin Islamın simasında mümkünlüyünə əsas verir.

Sufi simaələrində icra olunan dramatik rəqsin mahiyyəti bir yana qalsın, onun şəkli bizə bu məzmunda əsrarlı bir sirrdən xəbər verir. Göy ridələrini (!) çıxarıb ataraq ağ köynəklərdə (!) hərəsi müstəqil bir dairədə və son dərəcə sürətlə hərəkət edən dərvişləri yadımıza salaq. Bu real çevrələr hərəsi qismən ümumi bir mərkəzdə, Şeyxdə-pirdə birləşir və dərhal ayrlılır. Bertelsin təbirincə desək, bu, rəmzdir; harmoniya əsasında, ilahi eşqin böyük gücünün və cazibə duyğusunun hökmü ilə kainatın qoynunda sayrışan, hərəkət edən planetlərdir bu rəmzlər!

Rəmz doğuran bu sufi rəqsləri ibadət formasıdır. Unutmayaq ki, onlar neyin sədası ilə müşayəit olunurdu: «Dinlə, bu neyi, necə şikayət edir, ayrılıqları necə hekayət edir. Məni qamışlıqlardan kəsdiklərindən bəri fəryadımdan kişi, qadın hər kəs ağlayb inlədi… Əslindən uzaq düşən insan yenə vüslət zamanını arayır. Ney dostdan ayrılan insanın arkadaşı, həmdəmidir. Onun pərdələri, pərdələrimizi yırtdı» (16).

Ney öz əsli ilə ayrılıqdan sonra inlədi və onun pərdələri sirlərimizi açdı. Və bu vəsl nalanlığı, Xətai demişkən, qırx il qazanda qaynayıb, hələ də çiy qalan və bitmək, fənaya qovuşmaq ehtirasının, Ruminin təbirincə «Üç sözdən artıq deyil, bütün ömrüm bu üç söz: Xam idim, bişdim, yandım» (17) şövqünü və asudəliyini, yaxud:

Edərsə tərki-can, bişək yetər cananinə aşiq,

Vüsal istərsən, ol fani ki, fani vəslə naildir. (18) –

deyən Füzuli kədərini, yəni dünya Qəminin ifadəsi deyilmi?

Sufi üçün cəhənnəm yaşanılan dünya, yer üzü, cənnət isə dərgah aləmidir. Səmadakı musiqi, cazibə vəhdət aləminə qanad çalmaq üçün kosmik və mənəvi bir meydadır. Tarixin heç bir dövründə, heç bir fəlsəfi dünya görüşündə insanın kosmosa meyli bu qədər dərindən və şiddətlə əks etdirilməmişdir. Və üstəgəl heç bir dini əxlaqda Insanın Allah dərgahına meyli bu qədər qeyri-adi tərzdə baş verməmişdir.

Və ən nəhayət: «YARADILMIŞI, sevirik, YARADANDAN ötrü». Bu deməkdir təsəvvüf ki, çoxdan bəri dünyagörüşlərimizin, əxlaqımızın ekologiyasından zor gücünə kənarlaşdırılıb və biz bu gün o qurumuş «rəhmət dəryasının» qumsallıqlarında tək-tənha qalmışıq…

Ədəbiyyat

1.Rumidən gətirilən bu və sonrakı bütün sitatların mənbəyi: «Mövlanə güldəstəsi». Ankara, 1971. səh.9.

2.Sipəhsalar Firudinin yazdığı bu epitetlər götürülmüşdür: Məhəmməd Əli Tərbiyyət, «Danişməndani Azərbaycan», Bakı, 1987, səh.420.

3.«Türk ədəbiyyatı» jurnalı, № 193,1989, səh.6.

4.Yakovlev, «Iskusstvo i mirovıe reliqii». M. 1985, səh.204.

5.H.Abdullayev, «Islam dini haqqında», Bakı, 1958, səh.21.

6.M.F.Axundov, «Əsərləri», Bakı, 1958, səh.21.

7.Rumi. Göstərilən əsəri, səh.38.

8.Yenə də orada, səh.17.

9.Abu Xalid al-Qazali. «Voskreşenie nauk i vere». M. 1980.

10.Antoloqiə mirovoy filosofii. M., 1970. səh.748.

11.A.Masse. «Islam». Bakı, 1964, səh. 188.

12.V.Zaxidov. «Mir idey i obrazov Alişera Navai». Daşkənd, 1961. səh. 220-221.

13.Bertels. «Persidskiy teatr». 1924. səh.85.

14.Xətai. Əsərləri. Bakı, 2-ci cild. səh. 34-35.

15.A.Eynşteyn. «Sobranie nauçnıx trudov». c. VI. M., 1967.

16.Rumi. Göstərilən əsəri, səh.15.

…Müəllifini tapmadım. Haqqını halal etsin.